لکنت یا لکنت زبان اختلالی شایع به‌ویژه در کودکان است. در بیشتر کودکان این مشکل بدون درمان خاصی رفع می‌شود. اما لکنت در بزرگ‌سالان به‌سادگی درمان نمی‌شود. مهم‌ترین بخش درمان ایجاد آرامش و اعتماد‌به‌نفس در فرد مبتلاست. متخصصین گفتار‌درمانی راهکارهای متعددی را برای درمان لکنت زبان به‌کار می‌گیرند. در ادامه به شرح این اختلال پرداخته شده است. با ما همراه باشید.
لکنت زبان اختلالی در گفتار است که به‌موجب آن فرد نمی‌تواند کلمات را پیوسته ادا کند و در خلال صحبت مکث می‌کند. این وقفه‌ها و مکث‌ها باعث می‌شود مخاطب، کلام را به صورت اصوات تکرارشونده بشنود. مثلا: ما…ما…مان (مامان) یا برخی آواها کش می‌آیند و در شکل خروجی واژه‌ها تغییر ایجاد می‌کنند مانند: باااا…د (باد). مشکل دیگرِ اختلال در تکلم وقتی رخ می‌دهد که جریان گفتار در حین صحبت کردن مسدود می‌شود، یعنی فرد قادر به ادای برخی حروف و اصوات نیست و در نتیجه شکل نهایی کلمه خروجی منقطع، متشنج و غیرطبیعی است. در بعضی موارد لکنت زبان خفیف است و مشکل چندانی ایجاد نمی‌کند، اما در حالتی که شدت این اختلال زیاد باشد،
به‌ویژه از نظر روحی فرد با مشکلات متعددی مواجه می‌شود. نحوه بروز این مشکل در افراد مختلف متفاوت است. برای نمونه در بعضی افراد لکنت زبان پس از بازه‌های طولانی‌مدت در سخن گفتن بروز می‌کند و در برخی دیگر تعداد آن در هنگام حرف زدن متغیر است؛ یعنی به تعداد متغیر یا فواصل متغیر در بازه‌ی زمانی هنگام صحبت کردن خود را نشان می‌دهد. افراد مبتلا به لکنت زبان از گفتن برخی کلمات یا حضور در برخی محیط‌ها که آرامش آنها را سلب و حسی ناخوشایند برایشان ایجاد می‌کند، اجتناب می‌کنند. بعضی از این افراد طوری صحبت‌کردن خود را مدیریت می‌کنند که سایرین به‌ندرت به مشکل آنها پی می‌برند. در این حالت به این اختلال «لکنت پنهان» گفته می‌شود. البته این پنهان‌کاری موجب می‌شود که فرد تا جایی که می‌تواند از صحبت‌کردن پرهیز کند.
علل لکنت
دلایل بروز لکنت زبان در کودکان، تاکنون به‌طور دقیقی روشن نشده‌است. اما لکنت نمی‌تواند علت واحدی داشته باشد. بلکه همواره معلول علت بدنی، عاطفی، اجتماعی یا ترکیب این عوامل است. بسیاری از افرادی که لکنت زبان دارند دچار بعضی از ناراحتی‌های عصبی و ناسازگاری‌های اجتماعی هستند. اما تشخیص اینکه آیا این‌گونه ناراحتی‌های روانی علت لکنت زبان است یا لکنت خود حاصل حالات و فشارهای ناشی از اختلالات روانی است، بسیار مشکل است. در بعضی از مواقع لکنت زبان ممکن است حاصل نارسایی‌ها و اختلالات دستگاه عصبی باشد یا در مواردی نیز لکنت زبان از زمان کودکی در اثر بعضی ناهنجاری‌های خفیف فیزیولوژیکی پدید می‌آید.
-عوامل زیستی عوامل مادرزادی و ژنتیکی از جمله فاکتورهای تأثیرگذار در شروع لکنت می‌باشد . بابری، امبروس و کاکس در سال(1996) گزارش کردند که 20تا 74 درصد افراد دارای لکنت زبان حداقل یک خویشاوند که لکنت دارد داشته‌اند . دریک مطالعه دیگر گراهام وکانچر (2005) براساس گزارش والدین دریافتند که خانواده کودکان بیش دبستانی دارای لکنت به صورت معناداری با احتمال بیشتر حداقل یک عضو دیگر با سابقه لکنت در خانواده نسبت به کودکان طبیعی داشتند، (وبزوانس،2010)در این بخش به بررسی نتایج مطالعات در زمینه عوامل زیستی مؤثر بر لکنت می پردازیم.
-عوامل وراثتی یک واقیعت شناخته شده در ارتباط با لکنت این است که اغلب در اقوام و فامیل وجود دارد. اخیراً، یک توافقی گسترده در بین محققین به وجود آمده که لکنت به ارث می‌رسد یا می‌تواند به ارث برسد. به عبارت دیگرخیلی از افراد دارای لکنت زبان، یک یا هردو والدشان درون ژن‌های خود عامل لکنت را دارند (گیوتر،2013).
-عوامل مادرزادی تعدادی از مطالعات نشان داده‌اند که ممکن است رشد اختلال لکنت توسط مکانسیم‌های غیر از وراثت صورت بگیرد .به عبارت دیگر برخی از افراد ممکن است هیچ گونه عامل پیشگویی‌کننده لکنت را به ارث نبرده باشند، درعوض ممکن است یک ضربه بدنی یا سایکولوژیکی را تجربه کرده باشند که عامل بروز لکنت در آنها باشد، این عوامل ممکن است حین یا نزدیک تولد باشد که عوامل مادرزادی نامیده می‌شوند.
مراحل مختلف لکنت
1-لکنتی که کودک پذیرفته‌است
کودک در این مرحله متوجه می‌شود که برخی از حروف و کلمات را به‌طور غیرطبیعی تکرار می‌کند. اما به نظر می‌رسد که نگران حالت گویایی خودش نیست. کودک از این که اختلال تکلمی دارد ناراحت نبوده و رنجی نمی‌برد و کوششی هم برای رفع آن نمی‌نماید. در این مرحله، لکنت کودک معمولاً همراه با اختلالات تنفسی یا علایم و عوارض بیماری نیست. نوع لکنت کودک در این مرحله بیشتر از لکنت تکراری است و به همین دلیل در این حالت برنامه‌های گفتار درمانی مؤثر است.
2-لکنتی که کودک در برابر آن واکنش نشان می‌دهد (لکنت پس‌رانده)
بتدریج که کودک بزرگ شده و دامنه مکالمات وسیع تر می‌شود به واسطه رفتارهای خاص و فشارهایی معمولاً از سوی همسالان، والدین و معلمان متوجه کودک می‌شود، که کودک به‌طور قابل توجهی با تعجب و گاه همراه با دلسردی نسبت به چگونگی اختلالات گویایی خود عکس‌العمل نشان می‌دهد. مثلاً به محض اینکه برخی از اعضای فامیل و نزدیکان و اطرافیان کودک متوجه می‌شوند که او لکنت دارد، رفتارها و واکنش‌های مختلفی نشان می‌دهند. وی این واکنش‌ها را درک کرده و بالطبع عدم اطمینان و تنش عضلانی او بیشتر می‌شود.
بتدریج که حرکات و رفتار ضمنی همراه با لکنت به صورت غیرارادی ظاهر می‌گردد، شدت لکنت افزایش می‌یابد. به نحوی که کودک نسبت به همه موفقیت‌ها و به همه کلمات و همه اصواتی که با عدم روانی و سلامت او در صحبت توأم می‌شوند، حساسیت و نگرانی پیدا می‌کند. در این شرایط لکنت خود، روز به روز پیچیده‌تر و شدیدتر می‌شود. بطوری‌که هر چقدر بیشتر نسبت به موفقیت‌ها، کلمات و جملات از خود نگرانی و ترس نشان می‌دهد، لکنت او بیشتر می‌شود و هر چقدر لکنت او بیشتر می‌شود نگرانی و ترس او از شرایط و موقعیتها و کلمات و اصوات افزایش می‌یابد.
انواع لکنت
1-لکنت کلونیک یا حالت تکراری در بیان کلمه
در این نوع از لکنت زبان کودک یک سیلاب از کلمه‌ای را (که معمولاً اولین سیلاب کلمه را) با سرعت و تشنج تکرار می‌کند. مثلاً کلمه پدر را چنین بیان می‌کند: پ پ پ پدر.
2-لکنت تونیک یا توقف در تلفظ
در این حالت در فعالیت عضلات تلفظی چند ثانیه توقف و سکون به وجود می‌آید و کودک دچار وقفه در تلفظ و ادای کلمه همراه با فشار، کوشش و حرکات خاصی است. کودک مبتلا به این لکنت برای ادای کلمه شدیداً به خودش فشار می‌آورد و پس از لحظاتی سکون به‌طور ناگهانی و با تشنج کلمه را ادا می‌کند.
مواظب باشید در مواقعی که کودکتان با لکنت زبان صحبت می‌کند، دلیل این گونه صحبت کردن را از کودک نپرسید یعنی به او نگویید که «چرا این طوری صحبت می کنی؟» اگر فرزندتان لکنت دارد باید بدانید، زمانی که عصبانی می‌شود نمی‌تواند احساسات و هیجانات خود را به صورت روشن و به درستی بیان کند در نتیجه داد می‌کشد. پس زمانی که عصبانی می‌شود، او را درک کنید، آرامش خود را حفظ کنید و از تذکر، تهدید، توهین و … استفاده نکنید.
از کودکتان نخواهید که همیشه دقیق و درست صحبت نماید. کودکتان را مورد انتقاد قرار ندهید. کودک را تصحیح نکنید. وقتی کودک تمایلی به صحبت کردن ندارد او را وادار به صحبت کردن ننمایید. بین صحبت کردن کودک صحبت‌هایش را قطع ننمایید. به کودک نگویید که قبل از صحبت کردن فکر کند. هنگام صحبت کردن با کودکتان به آرامی با وی صحبت کنید. همه درخواست‌هایش را عملی نکنید. مواظب باشید به خاطر مشکلات گفتاری او، تسلیم خواسته‌های غیر منطقی او نشوید.
محیطی لذت‌بخش و آرام برای صحبت کردن ایجاد کنید. با توجه کامل به صحبت کردن با او بپردازید. به عنوان مثال هنگام شام او را در مکالمه خانوادگی دخالت دهید. از روش صحبت کردن او انتقاد نکنید و به او برای صحبت کردن درست فشار نیاورید. هنگامی که لکنت زبان شدت می‌گیرد از او نخواهید به صحبت با دیگران بپردازد.
به جای آن بگذارید کاری را که نیاز به صحبت کردن ندارد انجام دهد. بدون این که بی‌حوصلگی نشان دهید به دقت به حرف‌های او توجه کنید. ارتباط چشمی داشته باشید. از درست کردن و کامل کردن جملات او اجتناب کنید. هرچند که عباراتی مانند «صبر کن و نفس عمیق بکش»، «یواش‌تر» به منظور کمک به اوست اما شاید باعث شود او حساس‌تر شود.
از استفاده از این عبارات بپرهیزید. والدین با آرام و شمرده صحبت کردن می‌توانند الگوی خوبی برای فرزندان خود باشند. لکنت ناگهانی زبان اغلب ناشی از یک واقعه ترسناک برای کودک است و لازم است کودک از محیط‌هایی که باعث وحشتش می‌شود دور نگهداشته شود. از عنوان کردن این اختلال به کودک واهمه نداشته باشید. به سوال های او در این مورد به گونه ای پاسخ دهید تا او قبول کند که اختلال در گفتار امر عادی است و همه تا حدی در زندگی به آن دچار می‌شوند.
لکنت در همه کودکان به یک شکل نیست. در گروهی از کودکان لکنت همراه با اضطراب، فشارهای عصبی، تیک‌های جسمانی، تغییر حالات چهره و حتی گریه است و در گروهی دیگر، لکنت موجب ناتوانایی‌های شدید ارتباطی می شود. توجه داشته باشید که اگر فرزندتان حتی بعد از دو سالگی نمی‌تواند حروف را به خوبی تلفظ کند، به طور مثال «ر» را «ل» تلفظ می‌کند، در تلفظ حروف مشکل دارد و لکنت زبان ندارد پس این اصطلاح را برای او به کار نبرید. در صورت عدم بهبودی دارو برای درمان و گفتار درمانی کمک خواهد کرد. بدانید که گفتار درمانی سریعا جواب نمی دهد و نیازمند جلسات متعدد است پس زود خسته نشوید و ادامه دهید.
امروزه از روش‌های مختلفی برای اصلاح، درمان و بازپروری اختلالات گویایی و لکنت زبان استفاده می‌نمایند. از جمله این روش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
1-روش شبیه سازی ذهن
در این روش با متدهای روانشناختی با تمرین و تکنیک‌های ویژه اقدام به درمان لکنت زبان ذهنی با افزایش اعتماد به نفس، استرس و… می‌کنند.این روش مورد تایید هیچ انجمن و یا مرجع علمی نمی باشد و هیچ مقاله و سندی برای موثر بودن آن موجود نیست.
2-روش‌های زبانی یا تلفظی
برای انجام این عمل بهترین هماهنگی‌ها بین حنجره، گونه‌ها، زبان و لب‌ها لازم است؛ اما همین که در این هماهنگی خللی ایجاد شود، زبان به لکنت می‌افتد. پیش از سن ۴ یا ۵ سالگی به‌ندرت معلوم می‌شود که کودک لکنت زبان دارد. کندی زبان بر اثر اختلال‌های بدنی یا برآشفتگی‌های عاطفی، در انسان رشد می‌یابد. گویا بتوان در پاره‌ای موارد، کند زبانی را از راه آموزش برطرف کرد؛ یعنی به شخص مبتلا آموخت که چگونه آهسته آهسته چیزی را بخواند؛ آهسته آهسته و با توجه خاص به حرف زدن خود، سخن بگوید و هر هجایی را با کمال دقت ادا کند.
همچنین به وی می‌آموزند چگونه به هنگام بند آمدن زبانش، تنفس خود را تنظیم کند. بر اثر مطالعه دربارهٔ صوتها یا ترکیب صوتهایی که چنین مشکلی را فراهم می‌آورند، به پاره‌ای از تمرین‌های مرحله به مرحله‌ای، برای خواندن دست یافته‌ایم که با انجام آن می‌توان تا حدود زیادی بر مشکل «کند زبانی» چیره شد. به هر حال، درمان لکنت زبان باید به‌وسیله متخصص گفتار درمانی انجام گیرد. این نکته نیز بسیار قابل توجه‌است که نباید مبنای عاطفی را در کند زبانی نادیده گرفت.
3-روش دو جانبه یا مکمل
در این روش به بازپروری و پرورش جنبه‌های دوگانه فکری و زبانی اهمیت فراوان داده می‌شود. این روش بیشتر در مورد کودکان ۳ تا ۷ ساله استفاده می‌شود و معمولاً نتایج ثمر بخشی دارد. هدف این روش در واقع پرورش دوگانه‌ای از قدرت و صحت تفکر، قدرت و صحت بیان است. به عنوان مثال برای نیل به این منظور به کودک می‌آموزند که افکار خود را اصلاح و روشن دریابد، فقط افکار واضح و روشن خود را به زبان جاری نماید و کلمات و جملات را دقیق و رسا بازگو نماید.
4-روش‌های روان درمانی
این روش‌ها به ویژه در مورد افرادی که دچار کشمکش‌های عاطفی و اختلالات روانی عصبی هستند بکار می‌رود. روش روان درمانی برای کودکان سنین پایین ثمر بخش نیست.
5-روش دارو درمانی
برخی اعتقاد دارند که یکی از عوامل لکنت تنش‌ها و اضطراب و هیجانات عاطفی است؛ لذا داروهای آرام بخش می‌توانند تا حدودی کودک را از اضطراب و هیجانات عاطفی به دور داشته و در نتیجه لکنت زبان او را تقلیل دهند.
6-رفتار درمانی
یکی دیگر از روش‌های متداول و نسبتاً جدید در اصلاح و بازپروری لکنت زبان روش تغییرات و اصلاحات رفتاری است. نظریه مدافعان این روش در این است که یکی از علل لکنت زبان کودک رفتارهای سازش نایافته یا ناهنجار اوست؛ لذا در این روش سعی بر اصلاح رفتارها و بالطبع تقلیل لکنت زبان کودک است.
7-روش خود درمان گری
این روش که در واقع می‌تواند نوعی روش رفتار درمانی نیز تلقی شود، بر این اساس استوار است که فرد لکنتی با انگیزه قوی و ایجاد تغییرات لازم در زمینه بازخوردها و نگرشهایش نسبت به لکنت خود به برنامه‌ای منظم، مشخص و به‌طور جدی و مصمم تلاش کند که اختلال گویایی خود را اصلاح کند.
